Displaying items by tag: battler

Του Παναγιώτη Κούστα*

Μία από τις πρώτες γυναίκες Εβραϊκής καταγωγής που «συνάντησα» όταν ξεκίνησα να μελετώ συστηματικά Ιστορία και Θεωρία του Χορού ήταν η Σαλώμη. Σύμβολο της επικίνδυνης γυναικείας σεξουαλικότητας που αποπλανά και καταστρέφει, χόρεψε τον χορό των επτά πέπλων πριν πάρει σε έναν δίσκο το κεφάλι του Ιωάννη του Βαπτιστή. Η σκοτεινή και ανοίκεια γοητεία του συγκεκριμένου βιβλικού αφηγήματος ενέπνευσε -πολύ αργότερα της συγγραφής του- πλήθος μπαλέτων και παραστάσεων σύγχρονου χορού. Πριν από δύο χρόνια, από προσωπική περιέργεια, σκέφτηκα να γκουγκλάρω μέσω του υπολογιστή μου ένα άλλο Εβραϊκό γυναικείο όνομα, το Ιουδήθ.

---

Πληκτρολόγησα με λατινικούς χαρακτήρες τη λέξη «Τζούντιθ» για να πάρω το πρώτο αποτέλεσμα της αναζήτησής μου από τη Βικιπαιδεία που δεν ήταν άλλο από μία αναφορά στη γνωστή ιστορία της όμορφης Ιουδήθ -δεν υπάρχουν άσχημες Εβραίες;- που σύμφωνα με τις Γραφές έκοψε το κεφάλι του σαγηνεμένου Ολοφέρνη - δεν υπάρχουν μη-αιμοσταγείς όμορφες Εβραίες;- δίνοντας έτσι δύναμη στους κατοίκους της Βεθούλης να διασκορπίσουν τους Ασσύριους που πολιορκούσαν την πόλη της. Κι αφού διάβασα την ιστορία της, γύρισα στη λίστα με τα αποτελέσματα του Google για να διαπιστώσω ότι το δεύτερο στη σειρά ερχόταν πάλι από τη Βικιπαιδεία και αφορούσε μία γνώριμή μου γυναίκα με ονοματεπώνυμο, την Τζούντιθ Μπάτλερ. Αυτό το γεγονός είναι αρκετό για να μαρτυρήσει, αν όχι τη σπουδαιότητα, σίγουρα την επιρροή που ασκεί στις μέρες μας η διαβόητη Αμερικανοεβραία φιλόσοφος που βρέθηκε στην Αθήνα το 2009 για δύο διαλέξεις, μία στο Ινστιτούτο Γκαίτε και μία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Πως, όμως, έφθασε μέχρι εκεί ένα πρώην αγοροκόριτσο και κόρη ραβίνου; Πριν από δύο και πλέον δεκαετίες, η πολυαγαπημένη θεωρητικός και ακτιβίστρια των φεμινιστριών του τρίτου κύματος, ήταν μία απλή διδάκτωρ φιλοσοφίας εγελιανών καταβολών που διάβαζε βιβλία του «ποπ φεμινισμού» -όπως τον έχει η ίδια αποκαλέσει σε ένα ντοκιμαντέρ με θέμα τη ζωή και τη σκέψη της- σαν αυτά της Σιμόν Ντε Μποβουάρ, την οποία συνεχίζει ακόμη να λατρεύει.

Εκείνη την περίοδο, λοιπόν, έλαβε μία πρόσκληση για να μιλήσει σε ένα κοινό που θα αποτελείτο από φεμινίστριες. Η συγκεκριμένη ομιλία στάθηκε για την ίδια η αφορμή της επεξεργασίας του θεωρητικού υλικού που θα αποτελούσε τη βάση του βιβλίου της «Αναταραχή φύλου: Ο φεμινισμός και η ανατροπή της ταυτότητας» το οποίο έμελλε να αλλάξει για πάντα τον τρόπο του σκέπτεσθαι περί σώματος, φύλου και σεξουαλικότητας τόσο εντός όσο και εκτός των ορίων της ακαδημαϊκής κοινότητας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η έκδοση του συγκεκριμένου βιβλίου πριν από είκοσι ένα ακριβώς χρόνια, με την αναπάντεχη εμπορική επιτυχία και τις ποικίλες αντιδράσεις που προξένησε, υπήρξε η ιδρυτική στιγμή της άνευ προηγουμένου επιρροής που θα ασκούσαν οι ρηξικέλευθες απόψεις της Μπάτλερ όχι μόνο στις σπουδές φύλου αλλά και σε πολλά ακόμη πεδία της ακαδημαϊκής σκέψης.

Μάλιστα, με τη συνεχή «διάβρωση» όλο και περισσότερων ακαδημαϊκών πεδίων από την εξελισσόμενη σκέψη της, αλλά και την επέκταση της υφολογικής σύγκλισης ανάμεσα στην τέχνη του σύγχρονου χορού και της περφόρμανς αρτ, οδηγηθήκαμε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000 σε μία αύξηση του ενδιαφέροντος για την μπατλερική σκέψη εντός του πεδίου των σπουδών χορού, ενδιαφέρον το οποίο άρχισε να διαδίδεται σχετικά πρόσφατα και σε περιορισμένους εγχώριους κύκλους τόσο θεωρητικών και κριτικών όσο και αβανγκάρντ καλλιτεχνών του χορού. Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι οι σπουδές χορού κατανοούνται ως ένα ακαδημαϊκό πεδίο το οποίο περιλαμβάνει διαφορετικές γνωστικές κατευθύνσεις όπως είναι η εθνοχορολογία, η χορογραφική σύνθεση, η περφόρμανς αρτ και η χοροθεραπεία.

Εμφανίστηκαν ως διακριτός ακαδημαϊκός κλάδος κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 σε αμερικανικά πανεπιστήμια, για να αρχίσουν βαθμιαίως να διαδίδονται μέχρι να θεσμοθετηθούν κανονικότατα τις τελευταίες δεκαετίες στα ιδρύματα ανώτατων σπουδών του Δυτικού κόσμου. Το ενδιαφέρον για την Μπάτλερ εντός του πεδίου των σπουδών χορού έλαβε δύο -όχι απόλυτα διακριτές μεταξύ τους-κατευθύνσεις, καθώς η κριτική σκέψη της δεν αποτέλεσε μόνο (α) απλό εργαλείο ανάλυσης της χορευτικής εμπειρίας από ακαδημαϊκούς όπως ο Τζόναθαν Μπόλεν, αλλά και (β) πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες του χορού όπως η αιρετική Πολωνή εικαστικός-περφόρμερ Καταρζίνα Κόζιρα και η Ελληνίδα καθηγήτρια, χορογράφος
και χορεύτρια Μαρία Γοργία.

Τελώντας τον χορό, επιτελώντας τον εαυτό

Ο Τζόναθαν Μπόλεν, λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Φλίντερς στην Αδελαΐδα της Αυστραλίας, είναι ένας από τους πιο σημαντικούς ακαδημαϊκούς μιας ολόκληρης γενιάς διανοουμένων ή/και ακτιβιστών ή/και καλλιτεχνών που μεταφέρουν τη μπατλερική θεωρία περί επιτελεστικότητας του σώματος και του φύλου στην ανάλυση της χορευτικής πράξης. Ο Μπόλεν ειδικά μελέτησε την κιναισθησία σε συγκεκριμένα dance clubs τα οποία κατανόησε ως πλαισιωμένους εκτός της «καθημερινότητας» τόπους οι οποίοι προσφέρονται για διαμόρφωση ταυτοτήτων εκτός του περι-οριστικού πλαισίου της αρσενικής κυριαρχίας και της αναγκαστικής ετεροσεξουαλικότητας. Συνεχίζοντας στο ίδιο μήκος κύματος στο οποίο εκπέμπει η προβληματική του Μπόλεν, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι τόσο τα κλαμπ τα οποία οι θαμώνες επισκέπτονται για να «αλλάξουν παραστάσεις», να ακούσουν δυνατά μουσική, να καταναλώσουν αλκοόλ, να στηθούν με πόζα ή ακόμη και να… χορέψουν με φίλους-ες και πιθανούς-ές εραστές-ωμένες όσο και οι σκηνικοί χώροι που ορίζονται μέσω του συγκειμένου ως τόποι τέλεσης ενός χορευτικού συμβάντος υψηλής κουλτούρας, ήτοι τη συμφωνία ως προς τούτο των κοινωνικών μετόχων και την παρεμπιπτόντως αισθητικώς ικανοποιητική για αυτούς ή και για άλλους δράση επαγγελματιών περφόρμερ, προσφέρονται ως τόποι για τη διερεύνηση στιλιζαρισμένων ενεργειών, τρόπων κίνησης και κινητικών πρακτικών μέσω της επιτελεστικής επανάληψης των οποίων διατηρούνται όχι μόνο σωματικές, έμφυλες και σεξουαλικές ταυτότητες, αλλά και εθνικές, ταξικές και οικονομικές διαστρωματώσεις.

Βέβαια, υπάρχουν και αρκετοί ακαδημαϊκοί που κινούνται στο πεδίο των σπουδών χορού οι οποίοι έχουν εκφράσει τις ενστάσεις τους ως προς την άκριτη αποδοχή και την ad hoc εφαρμοσιμότητα των συμπερασμάτων της θεωρίας που ανέπτυξε η Μπάτλερ. Τρανταχτή η περίπτωση της Σούζαν Λι-Φόστερ, καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες των ΗΠΑ, που θεώρησε ότι η «σούπερ σταρ φιλόσοφος» πριμοδότησε τη θεωρητική επεξεργασία των λεκτικών πρακτικών αφήνοντας πολύ λίγο χώρο στο σώμα για να μπορέσει να κινηθεί. Σε παρόμοια κριτική προέβη και ο Ράμσεϊ Μπαρτ, καθηγητής Ιστορίας του Χορού στο Πανεπιστήμιο Ντε Μόντφορτ στο Λέστερ της κεντρικής Αγγλίας, ο οποίος αφού σχεδόν έλαβε ως δεδομένο ότι (α) η Μπάτλερ ασχολείται μόνο με επιτελεστικά ομιλιακά ενεργήματα και (β) η μελέτη του χορού [πρέπει να] επικεντρώνεται στις ζωντανές παραστάσεις, έκρινε σκόπιμο να διακρίνει δύο διαφορετικά είδη επιτελεστικότητας, καθώς θεώρησε ότι (α) φιλόσοφοι όπως η Μπάτλερ και ο Φουκό από τον οποίο εκείνη αντλεί υλικό ασχολήθηκαν με τη διαμόρφωση του υποκειμένου μέσω της επανάληψης κοινωνικά υποδεικνυόμενων λόγων, ενώ (β) μια παράσταση χορού περιλαμβάνει την κυκλοφορία, εντός ενός συγκεκριμένου προνομιακού συγκειμένου, βεβαίως-βεβαίως, ενεργημάτων που γενικώς είναι μη λεκτικά.

Μάλιστα, ο ίδιος σημείωσε ότι στις ζωντανές θεατρικές παραστάσεις τα νοήματα παράγονται διαμέσου μίας συλλογικής και αναστοχαστικής αντιληπτικότητας την οποία διαμορφώνουν από κοινού ο/η/οι περφόρμερ με το κοινό και από λεπτές διαφοροποιήσεις στην αποκωδικοποίηση των νοημάτων τα οποία διασταυρώνονται σε μια πλειάδα υπερκαθορισμένων λόγων – υπερτόνισε, δηλαδή, την πολυπλοκότητα του χορευτικού γεγονότος σε σχέση με αυτό της καθημερινότητας το οποίο, γιατί όχι, απλώς διέπεται από μία «άλλη» πολυπλοκότητα.

Και ο Λόγος σαρξ εγένετο

Πάντως, κόντρα σε όλες τις αντιρρήσεις των ενάντια στην μπατλερική θεωρία προσκείμενων θεωρητικών του χορού, το σώμα όχι μόνο κινήθηκε αλλά έριξε και αρκετούς χορούς υπό τις «οδηγίες» της κυρίας Μπάτλερ, καθώς τα βιβλία της αναγνώσθηκαν και επηρέασαν αρκετούς και μάλιστα σημαντικούς καλλιτέχνες της κίνησης, του χορού και της περφόρμανς αρτ. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις τέτοιων καλλιτεχνών αποτελεί η Πολωνή εικαστικός-περφόρμερ Καταρζίνα Κόζιρα. Στα πρωτοποριακά της έργα η ταυτότητα αποτελεί μία συνεχή διαδικασία εισόδου σε έναν ρόλο ενώ το φύλο και το σώμα, η αρρενωπότητα
και η θηλυκότητα, αναπαράγονται ως επιτελέσεις χωρίς κανένα πρότυπο, σε μία παράλληλη πορεία με τις αναζητήσεις της Μπάτλερ, δηλαδή (Warsza 2008: 61-63).

Για να γίνει κατανοητό το παραστασιακό φαντασιακό το οποίο δημιουργεί και εντός του οποίου δρα η Κόζιρα, αξίζει να γίνει μία σύντομη περιγραφή της δράση της με τίτλο «Tribute to Gloria Viagra».
Τον Απρίλιο του 2005, λοιπόν, η Κόζιρα ανέβηκε στη σκηνή του βερολινέζικου κλαμπ «Big Eden» ως η «έκπληξη» κατά τη διάρκεια ενός διαλείμματος του σόου με το οποίο γιόρταζε τα γενέθλιά της η drag queen και dj Γκλόρια Βιάγκρα. Μάλιστα, για την περίσταση είχε ντυθεί και καλλωπισθεί με τέτοιο τρόπο που να θυμίζει τη διασεξουαλική καλλιτέχνιδα στο όριο του να μπορεί να εκληφθεί ως μεταμφίεση της Βιάγκρα η οποία θα (ήθελε να) μπορούσε να εκληφθεί ως μεταμφίεση της τότε βασίλισσας της βιομηχανίας της ποπ Μαντόνα (η Lady Gaga δεν είχε ανακαλυφθεί ακόμη). Φορούσε φανταχτερά ρούχα, ψηλά τακούνια, βαρύ θεατρικό μέικ απ και μία κοκκινωπή περούκα σε φιλαριστή κουπ.

Αφού τραγούδησε μία επιτυχία του πάλαι ποτέ ποπ σταρ Ρόμπι Γουίλιαμς, άρχισε να προβαίνει σε έναν χορό στριπτίζ. Κατά τη διάρκεια των κρίσιμων τελευταίων κινήσεων που θα αποκάλυπταν τη «φύση» της -είχε μείνει να φοράει μόνο κάποια κοσμήματα και λεπτές μακριές κάλτσες, ενώ τον κορμό της διέσχιζε το λουράκι από ένα μικρό τσαντάκι με ζεμπρέ τύπωμα- οι συνεπαρμένοι θαμώνες σάστισαν στην εικόνα ενός εξαιρετικά αληθοφανούς πέους σε χαλάρωση. Λίγο αργότερα, η καλλιτέχνιδα αφαίρεσε το ομοίωμα από το αιδοίο της σαν να ήταν ένα ακόμη κόσμημα, ρούχο ή αξεσουάρ και το καταχώνιασε στην τσάντα της πριν αποχωρήσει από τη σκηνή. Η δράση της -στην οποία συνυπάρχουν στοιχεία από διαφορετικές και διασχίζουσες τα όρια σκηνικές παραδόσεις, αλλά και λογής ετεροτοπικές πραγματικότητες- μπορεί να αναγνωσθεί ως μία σκηνική επιτέλεση αυτού του φύλου που δεν είναι ένα, που κατασκευάζεται, που φοριέται, που βρίσκει χίλιους δυο τρόπους για να παρουσιαστεί στους άλλους, που ξαφνιάζει, που άμα λάχει μπορεί και να πεταχθεί στα σκουπίδια μαζί με τα μπουγαδόνερα.

Όσον αφορά τα καθ’ ημάς, η παραστασιακή ενασχόληση με το φύλο, το σώμα και τη σεξουαλικότητα -και τους πληθυντικούς τους αριθμούς- αποτελεί βούτυρο στο ψωμί των σύγχρονων καλλιτεχνών του χορού. Η επεξεργασία που επιφυλάσσουν σε αυτές τις τρεις θεματικές είναι εικονοκλαστική-ποιητική, ενώ οι όποιες αναφορές στην επιστημονική/ακαδημαϊκή/φιλοσοφική σκέψη, την οποία ερμηνεύουν με ελευθερία, αποτελεί κουλτουριάρικο πέπλο. Η από σκηνής φιλοσοφία συνίσταται σε παράθεση «όμορφων» και «ποιητικών» νοημάτων, (απο-)δοσμένων κινητικά ή/ και λεκτικά, ικανών ή όχι -ανάλογα με την περίπτωση, την περίσταση και το κοινό-να συμπαρασύρουν τη δυναμική των παραστασιακών γεγονότων στο «class» (;) της «υψηλής κουλτούρας» – κι αυτό υπό την αρωγή πολιτιστικών συντακτών που αναζητούν στην τέχνη το συνταρακτικό, το σημαντικό και το υψηλό.

Πάντως, η προ διετίας συγκυρία των ομιλιών της Μπάτλερ με τις παραστάσεις του έργου «Μαμά 2 u» από την ομάδα χορού Αμάλγαμα της Μαρίας Γοργία ήταν απρόσμενη. Σε εκείνη την παραγωγή, τέσσερις χορευτές και μία κυρίαρχη μητρική φιγούρα ανέπτυσσαν σωματικές και χορευτικές πρακτικές μέσω των οποίων προσδιορίζονταν, αναπροσδιορίζονταν και ανατρέπονταν τα φύλα τους – κάτι το οποίο η χορογράφος είχε εμπνευστεί από το πρώτο βιβλίο της Μπάτλερ που μεταφράστηκε στα ελληνικά, το «Σώματα με σημασία».
Κι αν η σκέψη της Μπάτλερ ενέπνευσε τόσο ακαδημαϊκούς όσο και καλλιτέχνες του χορού, τι γίνεται με την ίδια την περσόνα της χαρισματικής φιλοσόφου και ακτιβίστριας; Κάτι το οποίο σίγουρα δημιουργεί εντύπωση είναι το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στα «βαριά» βιβλία και τις «ευχάριστες» διαλέξεις της στις οποίες συχνά καταφεύγει σε ένα ιδιότυπο, ευφυέστατο και εξαιρετικά διασκεδαστικό χιούμορ. Έτσι, δεν διστάζει να πει, ενώ εξηγεί τη θεωρία της περί επιτελεστικής συγκρότησης του φύλου, ότι έχει φίλους που δεν μπορούν να διανοηθούν το να φορέσουν φούστα αντί για παντελόνι, διευκρινίζοντας αμέσως μετά ότι κάποιοι από αυτούς είναι άντρες και κάποιοι άλλοι γυναίκες. Αυτό που πλέον απομένει είναι να δούμε την ίδια την περσόνα της Μπάτλερ να αποτελεί πηγή έμπνευσης για τις καλλιτέχνιδες, τους καλλιτέχνες και ό, τι άλλο ενδιάμεσα ή πέραν των φύλων…

Ενδεικτικές πηγές
Bollen, J. (2001), «Queer kinesthesia: Performativity on the dance floor», σσ. 285-314 στο Desmond, J., Dancing Desires: Choreographing sexualities on and off the stage, Μάντισον, University of Wisconsin Press.
Burt, R. (2004), «Genealogy and dance history: Foucault, Rainer, Bausch, and De Keersmaeker», σσ. 29-44 στο Lepecki, A. (Επ.), Of the presence of the body: Essays on dance and performance theory, Μίντλταουν, Κονέκτικατ, Wesleyan University Press.
Butler, J. (2008), Σώματα με σημασία: Οριοθετήσεις του «φύλου» στο λόγο, Αθήνα, Εκκρεμές.
Butler, J. (2009), Αναταραχή φύλου: Ο φεμινισμός και η ανατροπή της ταυτότητας, Αθήνα, Αλεξάνδρεια.
Κούστας, Π., «Από τον χορό στην περφόρμανς: Ζητείται ελπίς!», άρθρο στο περιοδικό FAQ #70, Πέμπτη 1 Οκτωβρίου 2009, σ. 68.
Leigh-Foster, S. (2002), «Walking and other choreographic tactics: Danced inventions of theatricality and performativity», Substance 31.2 & 3 (2002), σσ. 125-146.
Warsza, J. (2008), «Diva», σσ. 56-63 στο «Dance in Art», ειδική έκδοση του Transdisciplinary European Arts Magazines Network.
-- Βικιπαιδεία: λήμματα «Salome», «Judith» και «Judith Butler».
-- «Judith Butler: Philosophical encounters of the third kind» (2006). Ντοκιμαντέρ που προβλήθηκε πρώτη φορά από το τηλεοπτικό δίκτυο ARTE France & Associés.
Σκηνοθεσία: Paule Zajdermann. Παραγωγή: Anne-Françoise de Buzareingues.
Έκδοση σε DVD: First Run/Icarus Films, Μπρούκλιν, Νέα Υόρκη.

© Κειμένου: Παναγιώτης Κούστας

*Ο Παναγιώτης Κούστας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1982. Σπούδασε Κοινωνιολογία, Πολιτιστική Διαχείριση και Φυσική Αγωγή. Την τριετία 2007-2010 πραγματοποίησε διδακτορικές σπουδές με αντικείμενο την Ανθρωπολογία του Σύγχρονου Χορού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Δεν επιτρέπεται η αναδημοσίευση του κειμένου ή μέρους αυτού, χωρίς την άδεια του συγγραφέα
ή του Dancetheater.gr

2012-01-15