Η έκθεση «Chorégraphies. Dessiner, danser (XVIIe-XXIe siècle)», που φιλοξενήθηκε στο Μουσείο Καλών Τεχνών και Αρχαιολογίας της πόλης Μπεζανσόν στην ανατολική Γαλλία από τις 19 Απριλίου έως τις 21 Σεπτεμβρίου 2025, αναδεικνύει μια συναρπαστική διάσταση: τον τρόπο με τον οποίο ο χορός — μια τέχνη που ζει στο χρόνο και στο σώμα — μπορεί να καταγραφεί στο χαρτί ως μορφή γραφής και οπτικής γλώσσας.
Η έκθεση μας καλεί να δούμε τον χορό όχι μόνο ως παράσταση που εκτελείται και εξαφανίζεται, αλλά και ως μια δυνατότητα σχηματικής καταγραφής — ως «γράφημα» της κίνησης, παρόμοια με τη μουσική και τη σημειογραφία.
Η διαδρομή στο χρόνο
Η διαδρομή της έκθεσης εκτείνεται από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα και παρουσιάζει πάνω από 250 εκθέματα που αποτυπώνουν την αλληλεπίδραση ανάμεσα στη ζωντάνια της κίνησης και στην στατική απεικόνισή της στο χαρτί.
Μεταξύ των εκθεμάτων συναντά κανείς:
-
χορευτικές παρτιτούρες, σκίτσα, διαγράμματα χορογράφων
-
εκπαιδευτικά εγχειρίδια και σημειώσεις που χρησιμοποιήθηκαν στη διδασκαλία του χορού
-
ζωγραφικά έργα και πίνακες από σημαντικά μουσεία όπως το Λούβρο και το Ορσέ, μεταξύ άλλων έργων ζωγράφων όπως ο Ντεγκά, ο οποίος συχνά αποτύπωνε τις τάξεις του κλασικού χορού
Το ενδιαφέρον είναι πως αυτά τα αρχεία έρχονται όχι μόνο από γνωστές συλλογές, αλλά και από πολλές δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές που συνεργάστηκαν στην έρευνα.
Σημειογραφία χορού: από τον Fouyé ως τη Labanotation
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά εκθέματα είναι το πρωτότυπο εγχειρίδιο «Chorégraphie» του Ραούλ Οζέ Φογιέ (περίπου 1660-1710), το οποίο δημοσιεύθηκε γύρω στο 1700 και θεωρείται ορόσημο ως προς την ανάπτυξη ενός «αλφαβήτου της κίνησης».
Με γραμμές και διαγράμματα στο χαρτί, το σύστημα αυτό κατέγραφε:
-
τη διαδρομή του χορευτή στον χώρο
-
τις κινήσεις των ποδιών
-
τις βασικές κινήσεις του μπαλέτου (plié, relevé, sauté, cabriole, tombé, glissé)
Αργότερα, τον 20ό αιώνα, ο Ρούντολφ Λάμπαν (1879–1958) ανέπτυξε ένα από τα πιο συστηματικά και ευρέως χρησιμοποιούμενα συστήματα καταγραφής της κίνησης, τη Labanotation, η οποία έχει μεγάλη επιρροή μέχρι σήμερα στη θεωρία, χορογραφία, διδασκαλία και ανάλυση του χορού.
Μέσω τέτοιων εργαλείων, η κίνηση — που είναι ρευστή και πολύπλοκη — αποκτά έναν κώδικα με σύμβολα, γραμμές και σχήματα. Τα ίδια τα σκίτσα, τα διαγράμματα και οι παρτιτούρες πολλές φορές υπερβαίνουν τον ρόλο τους ως τεχνικά εργαλεία και γίνονται αυτόνομα έργα τέχνης, αποτυπώνοντας μέσα από μια οπτική γλώσσα την «ουσία» της κίνησης.
Η κοινωνική διάσταση της γραφής της κίνησης
Ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον σημείο που αναδεικνύει η έκθεση είναι η σχέση αυτών των μορφών γραφής με την κοινωνία και την ιστορική κουλτούρα.
Κατά τον 18ο αιώνα, οι δάσκαλοι χορού χρησιμοποιούσαν διαγράμματα και σημειογραφίες όχι μόνο για το τεχνικό μέρος της διδασκαλίας, αλλά και για να διαμορφώσουν συμπεριφορές, ευγένεια και σωστή σωματική στάση, σε μία εποχή που τα ήθη και οι κοινωνικοί κώδικες είχαν μεγάλη σημασία.
Ένα ενδεικτικό παράδειγμα είναι οι συλλογές contredanses που ανήκαν τόσο στη Μαρία Αντουανέτα όσο και σε μια αρτοποιό των Βερσαλλιών, στις οποίες περιλαμβάνονταν παρτιτούρες χορευτικής κίνησης κοινές για άτομα από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα. Αυτό υποδεικνύει την ύπαρξη κοινής χορευτικής κουλτούρας και τον τρόπο που η μορφή της καταγραφής συνέτεινε στην πολιτισμική συνέπεια.
Τέχνες, τεχνολογία και το μέλλον της κίνησης
Η έκθεση δεν σταματά στο παρελθόν — στρέφει το βλέμμα και προς το παρόν και το μέλλον της καταγραφής της κίνησης. Μέσα σε βίντεο, ψηφιακές εφαρμογές και συνεντεύξεις παρουσιάζονται τρόποι με τους οποίους οι σύγχρονες τεχνολογίες ενσωματώνονται στην καταγραφή και μετάδοση της χορευτικής τέχνης.
Έτσι, η μετατροπή της κίνησης σε «γραμμή» δεν είναι απλώς μια ιστορική αναδρομή, αλλά μια ζωντανή διαδικασία που εξελίσσεται με τη βοήθεια νέων μέσων και εργαλείων.
Η έκθεση είναι το αποτέλεσμα ενός ερευνητικού προγράμματος που διεξάγεται στο INHA από το 2018, συγκεντρώνοντας ιστορικούς τέχνης, ιστορικούς χορού, χορευτές και χορογράφους. Με τίτλο "Χορογραφίες. Γραφή και Σχέδιο, Σημάδι και Εικόνα στις Διαδικασίες της Χορογραφικής Δημιουργίας και Μετάδοσης (15ος-21ος αιώνας)", εξερεύνησε περισσότερες από πενήντα δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές (από τη Βιβλιοθήκη της Όπερας του Παρισιού, το Εθνικό Κέντρο Χορού CND, τη Σκάλα του Μιλάνου, αρχεία σύγχρονων χορογράφων κ.λπ.).
Ο πλούτος αυτών των συλλογών και η ανακάλυψη προηγουμένως αδημοσίευτων εγγράφων τροφοδότησαν το εκθεσιακό έργο, το οποίο καθιστά αυτούς τους θησαυρούς γνωστούς σε ένα ευρύ κοινό.