“Can we talk about this?” DV8 can talk and dance about this.

Της Σοφίας Αθανασίου

Verbatim theatre, θέατρο – ντοκουμέντο: O Λόυντ Νιούσον, ιδρυτής και χορογράφος της ομάδας DV8 Physical theatre, από το 1986, πληροφορεί για το είδος στο οποίο εντάσσεται η παράσταση “Can we talk about this?” (μτφ:«Μπορούμε να μιλήσουμε γι αυτό;») στο σημείωμα που διαβάζουμε στο επιμελημένο πρόγραμμα από τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών.  Περισσότερο και απ’ το ίδιο το νόημα, είναι μια απόπειρα ετυμολογικής ανάλυσης του verbatim, που αποκαλύπτει πιο πολλά για την παράσταση, όπως και ο ίδιος ο τίτλος: «talk»: μιλώ, στα αγγλικά, «Verba»: τα λόγια στα λατινικά. Και πραγματικά, απ’ την αρχή μέχρι το τέλος της παράστασης, ακούγονται λόγια, φράσεις, κείμενα που διαδέχονται το ένα το άλλο, καμιά φορά και αλληλοδιασταυρούμενα, σε ρυθμό καταιγιστικό μα και σταθερό συνάμα, σαν να ακολουθούν ένα μετρονόμο.

Πρόκειται κατά κύριο λόγο για αποσπάσματα από συνεντεύξεις με καλλιτέχνες, καθηγητές πανεπιστημίου, ερευνητές, δημοσιογράφους, ακτιβιστές, πολιτικούς, από το «δυτικό» κόσμο αλλά και από τον ισλαμικό· στη μεγάλη πλειοψηφία πρόκειται για πρόσωπα, τα οποία, ανεξαρτήτως καταγωγής, ζουν και δραστηριοποιούνται στην Ευρώπη, κυρίως δε στη Βρετανία. Περισσότερες από 40 συνεντεύξεις πραγματοποίησαν οι ίδιοι οι DV8 στο πλαίσιο της προετοιμασίας της παράστασης, κάποιες προέρχονται από αρχειακό υλικό ενώ προβάλλονται και βίντεο με αποσπάσματα από δηλώσεις, πολιτικούς λόγους αλλά και διαδηλώσεις.
Ο λόγος των συνεντεύξεων, εκφέρεται κυρίως από τους ίδιους τους χορευτές (ή καλύτερα τους χορευτές – ηθοποιούς, τους ερμηνευτές), οι οποίοι (10 στο σύνολό τους) άλλοτε αναλαμβάνουν συνεντευκτή και συνεντευξιαζόμενο, άλλοτε μοιράζονται τους ρόλους κι άλλοτε πάλι η δραματοποίηση απαιτεί περισσότερα πρόσωπα, τα οποία όμως σπανίως ξεπερνούν τα 4-5 στις διαφορετικές σκηνές.

Στη σκηνή ζωντανεύουν ο Ρέι Χάνιφορντ, ο γυμνασιάρχης ενός σχολείου στο Μπράντφορντ, ο οποίος κατηγορήθηκε ως ρατσιστής  μετά από τη δημοσίευση ενός άρθρου με το οποίο εξέφραζε τη διαφωνία του με την πολική της πολυπολιτισμικότητας, ο Σαλμάν Ρούσντι, για τον οποίο εκδόθηκε φετφάς μετά τη δημοσίευση του βιβλίου του με τίτλο «Σατανικοί στίχοι», η Αϊάν Χίρσι Αλί, σεναριογράφος μαζί με το σκηνοθέτη Τέο Βαν Γκόγκ της ταινίας «Υποταγή» (ο τελευταίος δολοφονήθηκε άγρια)- η ίδια δέχτηκε απειλές για τη ζωή της, ο Φλέμινγκ Ρόουζ, αρχισυντάκτης της δανέζικης εφημερίδας στην οποία δημοσιεύθηκαν τα Σκίτσα του Μωάμεθ, η Ανν Κράιερ, πρώην βρετανίδα βουλευτής των Κοινοτήτων η οποία απομονώθηκε λόγω της δράσης της κατά των αναγκαστικών γάμων… και πολλοί άλλοι, που είτε οι ίδιοι είτε τα πρόσωπα των οποίων την ιστορία μεταφέρουν, υπέστησαν τις συνέπειες, όταν μίλησαν κριτικά «γι αυτό»: την πολυπολιτισμικότητα, το Ισλάμ, τη Σαρία,  τη θέση της γυναίκας στο Ισλάμ, τους αναγκαστικούς γάμους, τα εγκλήματα τιμής, το Κοράνι…

Can we talk about this? Είτε το «we», «εμείς» αναφέρεται στους μουσουλμάνους είτε στους «δυτικούς», η απάντηση είναι προφανώς όχι χωρίς την ανάληψη ενός πολύ μεγάλου ρίσκου, αφού οι συνέπειες, στην καλύτερη περίπτωση είναι η απόλυση, η δυσμενής μετάθεση, ο εξαναγκαστικός εκπατρισμός, η ζωή υπό διαρκή απειλή · στη χειρότερη, η πραγματοποίηση της απειλής: ο θάνατος. Η σιωπή των «δυτικών» ωστόσο, φαίνεται ν’ ακολουθεί μια πιο περιπετειώδη διαδρομή καθώς δεν αφορά μόνο στο δημόσιο λόγο, ούτε είναι ο φόβος για τη ζωή ή τη σταδιοδρομία που την υπαγορεύει· και είναι αυτή τη διαδρομή που οι DV8 θέλουν να διανύσουμε μαζί τους.

Ξαναγυρίζοντας στο σημείωμα του Νιούσον, διαβάζουμε για την εμπειρία του απ’ το χώρο των «αριστερών», στους οποίους τοποθετεί κι ο ίδιος τον εαυτό του: όταν θέτει το θέμα πολυπολιτισμικότητας σε σχέση με το Ισλάμ, η συζήτηση ξαφνικά αλλάζει θέμα ή δημιουργείται αμήχανη σιωπή ή ακόμη γίνεται αποδέκτης αρνητικών σχολίων. Οποιαδήποτε ένσταση, κριτική τοποθέτηση, εγείρει υποψίες για ρατσισμό, ξενοφοβία - δεν είναι «πολιτικά ορθή» Τα λιγοστά χέρια που σηκώνονται διστακτικά στο ερώτημα που απευθύνει στο κοινό της Αθήνας, ένας χορευτής στην αρχή της παράστασης «Υπάρχει κανείς από δω που να αισθάνεται ηθικά ανώτερος από τους Ταλιμπάν;» (η πατρότητα του οποίου ανήκει στο συγγραφέα Μάρτιν Έϊμις) επιβεβαιώνουν την έρευνα των DV8.

To  “Can we talk about this?” δεν είναι ένα «κατηγορώ» που απευθύνεται στο Ισλάμ, τους μουσουλμάνους ή τη θρησκεία εν γένει. Είναι η διερεύνηση της πολυπολιτισμικότητας, όπως λειτουργεί στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, με κύριο παράδειγμα τη βρετανική (όπου είναι και η έδρα της ομάδας άλλωστε) σε σχέση με την ελευθερία του λόγου, όταν οι τελευταίες έρχονται αντιμέτωπες με το λόγο του φονταμενταμελιστικού Ισλάμ.

Όπως αναφέρει o Νιούσον, δεν πρόκειται για την πολυπολιτισμικότητα ως «θετική εμπειρία της καθημερινής ζωής σε μια πολυεθνική κοινωνία»· αλλά γι αυτήν που προτάσσει το σεβασμό της κουλτούρας έναντι του σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων, διαγράφοντας την πλέον παράδοξη πορεία: από όπλο ενάντια στο ρατσισμό και την καταπάτηση των δικαιωμάτων των μη ή λιγότερο ισχυρών, των «έτερων», ως πνευματικό τέκνο της Δύσης και της ελευθερίας του λόγου, σε στήριγμα, επικαλούμενη την ίδια την αιτία της σύλληψής της, αναβαπτισμένης όμως από την περίφημη πολιτική ορθότητα, μιας κουλτούρας που απαιτεί την ανελευθερία. Τα αποτελέσματα εξ ίσου παράδοξα: η Δύση αφήνει απροστάτευτους τους πλέον «έτερους», όπως είναι για παράδειγμα οι ομοφυλόφιλοι μουσουλμάνοι, οι γυναίκες που δεν θέλουν να παντρευτούν αυτούς που έχει ορίσει η οικογένεια και η κοινότητά τους, αυτοί που προτείνουν μια άλλη, ίσως πιο μετριοπαθή ερμηνεία του θέσφατου…

Η διαδοχή των συνεντεύξεων αποκαλύπτει σταδιακά την πολυσημία του τίτλου. “Can we talk about this?” είναι τα λόγια που φέρεται να είπε στους δολοφόνους του ο Τέο Βαν Γκόγκ πριν δεχθεί το τελειωτικό χτύπημα ή μάλλον τα πολλαπλά χτυπήματα. Όπως, όμως, μαθαίνουμε από την παράσταση, οι γιατροί είπαν πως είναι αδύνατον ένας άνθρωπος που έχει ήδη δεχθεί πυροβολισμούς στα πόδια, να μπορεί να αρθρώσει μια τέτοια φράση ή να «δεχθεί» τις συνέπειες μιας τέτοιας πρότασης… Άλλοι μάρτυρες είπαν πως τον άκουσαν να ψελλίζει «έλεος». Το ερώτημα λοιπόν είναι η επινόηση, η παραποίηση, το ψέμα – η αλήθεια βρίσκεται στο «έλεος», λέξη δηλωτική της ικεσίας αλλά και του θυμού, του τέλους της ανοχής και της αντοχής: «Έλεος! Φτάνει – μέχρι εδώ!». Κι είναι αυτό που φαίνεται να επαναλαμβάνουν, σωρεύοντας συνεντεύξεις, κινήσεις και φιλμ οι  DV8, όπως πληθαίνουν και τα ονόματα και οι χρονολογίες στον «επιτύμβιο» πίνακα του σκηνικού.

Can they talk about this? Παραδόξως ναι! Οι DV8 επιχειρούν να καταλάβουν τη θέση της εξαίρεσης για να μιλήσουν για τον κανόνα. Και πώς το διακινδυνεύουν; To ερώτημα είναι και εγκαταλείπεται αναπάντητο για να προβάλει (επιτέλους) ένα άλλο: Can they dance about this? Ή σ’ αυτό το χοροθέατρο το δεύτερο συνθετικό βάρυνε τόσο που εκμηδένισε το πρώτο; Είναι αλήθεια ότι για ένα μη αγγλόφωνο κοινό, όπως το ελληνικό, ο κίνδυνος αυτός, όπως και ο αντίστροφος (απώλεια του λόγου προς χάριν της θέασης του χορού) ήταν διαρκώς παρών, με τη μετάφραση να προβάλλεται σε υπέρτιτλους, αναγκάζοντας τους θεατές, κυρίως αυτούς που κάθονταν στους εξώστες, σ’ ένα διαρκές REM σε κάθετη κίνηση, λόγω της ταχύτητας της εκφοράς του λόγου και της κίνησης.

Όμως, σε αντίθεση με αυτό που συνιστά τον τίτλο της παράστασης, το τελευταίο ερώτημα είναι ρητορικό. Κάθε λέξη, κάθε φώνημα σχεδόν «αντιστοιχεί» σε μία κίνηση, η οποία άλλοτε ακολουθεί τη διαφορά τους κι άλλοτε είναι επαναλαμβανόμενη· ο ίδιος ο λόγος ή/και ο ρυθμός του ενσαρκώνεται στην κυριολεξία από τους χορευτές . Αν η «υπερνίκηση της βαρύτητας» είναι ένα κλισέ που χρησιμοποιείται για ακροβατικά ή σχετικές χορογραφίες, οι χορευτές της ομάδας των DV8, μοιάζουν να αιωρούνται, χωρίς εντυπωσιακά άλματα ή καταφανώς «αέρινες» φιγούρες – γίνονται οι ίδιοι «έπεα πτερόεντα». «Verba volent», τα λόγια πετούν, στην προκειμένη περίπτωση όμως, όχι για να χαθούν· αλλά για να κεντρίσουν όσο πιο πολύ γίνεται τη σκέψη και τις αισθήσεις.

Η παράσταση εντάσσεται στην παράδοση των DV8, για την οποία μας πληροφορεί το ίδιο το όνομα της ομάδας, υπενθυμίζοντας το λόγο της δημιουργίας της: DV8: deviate, μτφ στα ελληνικά: αποκλίνω. Η απόκλιση εκφράζεται με και σε πληθώρα στοιχείων:  στην πολιτική διάσταση του έργου τους, στη συνύπαρξη των τεχνών, στη μεθοδολογία που ακολουθούν, στο υλικό τους, στο χορό (σύγχρονος χωρίς να θυμίζει καμία άλλη παράσταση σύγχρονου), στο είδος: οι DV8 δεν έχουν μόνο παραστάσεις στο ενεργητικό τους αλλά και ταινίες. Η τελευταία μάλιστα, “The cost of living”με σκηνοθέτη τον ίδιο το Νιούσον, η οποία έχει προβληθεί και στην Ελλάδα, απέσπασε 16 διεθνή βραβεία. Ακόμη και τα κλειδιά με τα οποία οι ίδιοι μας εφοδιάζουν, «σωματικό θέατρο» (DV8 Physical theatre), «θέατρο – ντοκουμέντο» (Verbatim theatre), ακόμη και αυτό το «χοροθέατρο» ή το «μείγμα τεχνών», όπως αναφέρεται αλλού, δεν αποκαλύπτουν παρά κάποιες όψεις, σκιάζοντας άλλες. Οι έννοιες αυτές αποκτούν το περιεχόμενό τους στο πλαίσιο της ιδιότυπης δημιουργίας τους, μόνο όταν περάσει κανείς τις πόρτες του χώρου που τη φιλοξενεί για να έρθει σε αμηχανία, μόλις ανοίξουν, αν τυχόν κληθεί να απαντήσει σε σχέση με το τι είδε.

Η προσέλευση και οι αντιδράσεις του ελληνικού κοινού, απ’ την άλλη, δεν απέκλιναν καθόλου, δεν διαφοροποιήθηκαν από αυτές του κοινού της Γαλλίας και της Ιταλίας, όπου είχε παρουσιαστεί, μεταξύ άλλων ευρωπαϊκών χωρών, η παράσταση των  DV8, πριν έρθουν για πρώτη φορά στην Ελλάδα, μεταξύ 8 και 11 Δεκεμβρίου 2011, στην κεντρική σκηνή της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών: παρατεταμένο χειροκρότημα απ’ την κατάμεστη αίθουσα, «μπράβο», εγκωμιαστικά σχόλια στις κατ’ ιδίαν συζητήσεις του απερχόμενου κοινού, αν και δεν έλειψαν και κάποιοι προβληματισμοί ή ενστάσεις σε σχέση με το «πολιτικό μήνυμα» της παράστασης.

Οι αποκλίνοντες DV8 όμως δεν επέτρεψαν καμία απόκλιση από τα όρια που έθεσαν οι ίδιοι. Το συγκεντρωμένο κοινό στο φουαγιέ της Στέγης, ενημερωνόταν τακτικά ότι η παράσταση επρόκειτο να αρχίσει στην ώρα της και ότι δεν θα επιτρεπόταν η είσοδος μετά την έναρξή της. Η αυστηρότητα με την οποία, προφανώς, είχε τεθεί αυτός ο όρος, φάνηκε στον πανικό που δημιουργήθηκε σε ταξιθέτριες και κοινό λίγα λεπτά πριν το ρολόι δείξει 8.30. Αφ’ ότου έκλεισαν οι πόρτες, πίσω και δίπλα απ’ τους τελευταίους (ασθμαίνοντες) θεατές, ένα νέο μήνυμα ενημέρωσε ότι «εκτός νυμφώνος» επρόκειτο να μείνουν και όσοι, για οποιοδήποτε λόγο, έφευγαν από την αίθουσα κατά τη διάρκεια της παράστασης – σημειωτέον ότι η παράσταση δεν είχε διάλειμμα.

Είναι γεγονός ότι δεν χρειαζόταν ιδιαίτερη γνώση ή παρατηρητικότητα για να καταλάβει κανείς ότι αυτό που οι DV8 έμοιαζε να κάνουν «αβίαστα» απαιτούσε τεράστια αυτοπειθαρχία και αυτοσυγκέντρωση – μόνο η ταυτόχρονη απαγγελία και εκτέλεση της χορογραφίας, χωρίς άλλη αναφορά στο ρυθμό και το περιεχόμενο αρκεί. Η μεγάλη δυσκολία ωστόσο, αποτελεί το «κατώφλι» κάθε παράστασης, όποιο είδος καλλιτεχνικής έκφρασης και να αφορά. Ο βαθμός βέβαια μπορεί να ποικίλλει τόσο μεταξύ των παραστάσεων όσο και μεταξύ των καλλιτεχνών, η «βάση» όμως είναι ήδη πολύ ψηλά. Για το λόγο αυτό, άλλωστε, στις περισσότερες παραστάσεις, με την αυστηρή προϋπόθεση βέβαια ότι το μέγεθος και η διαμόρφωση της αίθουσας (ή του ανοιχτού χώρου) το επιτρέπουν, αυτοί που δεν προλαβαίνουν την έναρξη ή αναγκάζονται να βγουν (συνήθως για κάποιο σοβαρό λόγο), μπορούν να παρακολουθήσουν, όχι βέβαια από τη θέση που αναγράφεται στο εισιτήριό τους, αλλά από κάποια άλλη, που συνήθως έχει μείνει κενή, εφ’ όσον δηλαδή, διασφαλίζεται η απρόσκοπτη εξέλιξη της παράστασης, τόσο απ’ την πλευρά  των καλλιτεχνών όσο και απ’ την πλευρά των υπόλοιπων θεατών.
Οι DV8 όμως δεν είχαν καμία πρόβλεψη για τους «αποκλίνοντες», πλην του αποκλεισμού – η «ενσωμάτωση» στο κοινό τους απαιτεί απόλυτη συνέπεια και πλήρη συμμόρφωση με τους κανόνες τους. Αλήθεια, can we talk about this?

Σοφία Αθανασίου (για το Dancetheater.gr)

2012-01-12