Εντυπώσεις από την Λίμνη των Κύκνων του Ρενάτο Τζανέλλα, με το Μπαλέτο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής

 Από την παράσταση της Τρίτης 18-3-2014, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών

 (Η ίδια ομάδα καλλιτεχνών θα χόρευε και το Σάββατο 22-3-2014, σύμφωνα με το πρόγραμμα)

Γενικά

Η Λίμνη των Κύκνων είναι ένα από τα σημαντικότερα και πιο επιτυχημένα έργα μπαλέτου όλων των εποχών. Είναι το αποτέλεσμα της συνεργασίας τριών κορυφαίων προσωπικοτήτων της τέχνης του δεύτερου μισού του 19^ου αιώνα. Τη μουσική είχε συνθέσει ο μεγάλος και δημοφιλέστατος Πιότρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκυ και τη χορογραφία έκαναν από κοινού ο μεγαλύτερος χορογράφος όλων των εποχών Μάριος Πετιπά και ο επίσης μεγάλος βοηθός του Λεβ Ιβάνωφ.

Κλασικό έργο της ρομαντικής σχολής, είναι τόσο σημαντικό, ώστε να ανεβάζεται στις μεγαλύτερες σκηνές του κόσμου με επιτυχία, εδώ και 120 χρόνια από την πρώτη του παρουσίαση, στη μορφή που είναι παραπλήσια με αυτήν που έφθασε ως τις μέρες μας. Στις παραστάσεις που ακολούθησαν στο πέρασμα του χρόνου οι χορογράφοι διασκεύαζαν συνήθως κάποια μέρη της χορογραφίας και ενίοτε του σεναρίου για να προσθέσουν τη δική τους αισθητική, να αξιοποιήσουν τις τεχνικές δυνατότητες των σύγχρονων καλλιτεχνών, να αναδείξουν τις ιδιαίτερες ικανότητες κάποιου καλλιτέχνη κλπ.

Στην παράσταση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Μέγαρο Μουσικής ο Διευθυντής του Μπαλέτου της και χορογράφος Ρενάτο Τζανέλλα έκανε πλήρη αναδόμηση του σεναρίου και της χορογραφίας, σε βαθμό που αν δεν ακουγόταν η μουσική του Τσαϊκόφσκυ, θα νόμιζε κάποιος ότι πρόκειται για νέο έργο.

Είναι απίθανο να χορογραφήσει κάποιος ολόκληρο το μπαλέτο αυτό εξ αρχής και να πετύχει το συγκινησιακό και αισθητικό αποτέλεσμα που πέτυχε το μεγάλο δίδυμο των Πετιπά – Ιβάνωφ. Ακόμα και ο πολύς Ρούντολφ Νουρέγιεφ, ο οποίος εκτός από μέγιστος χορευτής υπήρξε στη συνέχεια μέγιστος δάσκαλος και χορογράφος, δεν τόλμησε να χορογραφήσει το έργο αυτό εξ αρχής. Δεν είχε χρείαν άλλωστε, καθότι ο ίδιος δήλωνε ότι «ποτέ δεν δημιουργήθηκε κάτι καλύτερο από τον Μαριούς Πετιπά»ⁱ. Αρκέσθηκε λοιπόν στη διασκευή κάποιων μερών του έργου, για τα περισσότερα από τα οποία θα τον χειροκροτούσαν και ο ίδιοι οι Πετιπά – Ιβάνωφ.

Κατά καιρούς έχουν επιχειρήσει και άλλοι χορογράφοι να κάνουν σαρωτικές νεωτεριστικές αλλαγές. Όμως οι χορογραφίες τους κατέληξαν σταδιακά να μην παίζονται στις σκηνές, λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος.

 

Οι αδυναμίες

Η νεωτεριστική χορογραφία του Ρενάτο Τζανέλλα υπολείπεται της κλασικής, τόσο στο οπτικοκινητικό όσο και στο συγκινησιακό αποτέλεσμα. Σε πολλά σημεία είναι άνευρη σε σχέση με το ρυθμό και τη ζωηρότητα της μουσικής, ενώ σε άλλα χλιαρή σε σχέση με τη ζεστασιά του ρομαντισμού της μουσικής. Σε γενικές γραμμές δεν δίνει στους καλλιτέχνες την ευκαιρία να εντυπωσιάσουν και να συγκινήσουν το κοινό με την ερμηνεία τους. Εξαίρεση αποτελούν τα πετυχημένα μέρη που αφορούν στον μαύρο κύκνο, όπως θα δούμε στη συνέχεια, όπου ο Ιταλός χορογράφος δείχνει τον καλό του εαυτό.

Πιο συγκεκριμένα:

Ο πρίγκιπας Ζίγκφριντ παρουσιάζεται από το σενάριο με αδύναμη προσωπικότητα που άγεται και φέρεται από τον δάσκαλό του, τη μητέρα του κλπ. Αυτό παριστάνεται στη σκηνή με τον συχνά ακανόνιστο και άχαρο τρόπο που κινείται, δείχνοντας κάποιες φορές σαν να μην ξέρει προς τα που να πάει. Έτσι ο Ίγκορ Σιάτζκο, που ερμήνευε τον ρόλο, αν και πολύ καλός, είχε λίγες ευκαιρίες να δείξει τις αναμφισβήτητες ικανότητές του και να χειροκροτηθεί αναλόγως.

Η Οντέτ – λευκός κύκνος δεν καταφέρνει να διεγείρει το συναισθηματισμό με την γνωστή ευαίσθητη προσωπικότητά της. Η χορογραφία, αν και έχει κάποιες καλές στιγμές, υστερεί αρκετά στα pas de deux, που μοιάζουν σαν να μην ακολουθούν πάντα τον ρυθμό της έξοχης ρομαντικής μελωδίας, ενώ η αγάπη της Οντέτ προς τον πρίγκιπα εκδηλώνεται υποτονικά. Δεν είναι δυνατόν να μην αναπολήσει κανείς τα υπέροχα pas de deux της κλασικής εκδοχής, που ξεσηκώνουν τον συναισθηματικό κόσμο του κοινού. Η Χριστίνα Μακρίδου έκανε ότι μπορούσε, στα πλαίσια που της επέτρεπε η χορογραφία, δείχνοντας ότι διαθέτει αξιόλογα στοιχεία.

Ο Γελωτοποιός είναι ένας ρόλος που συνήθως εντυπωσιάζει το κοινό με τις φιγούρες και τις πιρουέτες που εκτελεί υπό τη συνοδεία έντονα ρυθμικών μουσικών μερών. Αποτελεί έκπληξη όταν, λίγο μετά την έναρξη του έργου, διαπιστώνει κανείς ότι στα συγκεκριμένα μουσικά μέρη ο Γελωτοποιός δεν υπάρχει και έχει αντικατασταθεί από τον… Δάσκαλο του πρίγκιπα, ο οποίος χορεύει με απλές και εύκολες κινήσεις που ουδόλως εντυπωσιάζουν. Αξίζει να σημειωθεί ότι αν και φορούσε ημίψηλο καπέλο, σε καμία περίπτωση δεν έκανε κάποια φιγούρα που θα έδινε την παραμικρή εντύπωση ότι θα του έπεφτε από το κεφάλι. Ο ικανός Στράτος Παπανούσης δεν μπορούσε να κάνει κάτι καλύτερο.

Το corps de ballet είχε την ατυχία να ερμηνεύσει μια χορογραφία που δεν δημιουργούσε έντονες συγκινήσεις, ούτε είχε ιδιαίτερη αισθητική αρμονία. Η επιλογή να υπάρχουν «κακοί» μαύροι κύκνοι που ερμηνεύονται από άνδρες, εξυπηρετεί στο να παριστάνεται η «σκληρότητά» τους, αλλά αφαιρεί σε χάρη και αποβαίνει άκομψο. Εδώ να προσθέσουμε ότι χρειαζόταν λίγο περισσότερη δουλεία στον συντονισμό και στις ευθυγραμμίσεις, ιδίως από τους άνδρες.

Δεν μπορούμε να παραλείψουμε μια ακόμη ατυχή επιλογή, που έχει γίνει στο χορό των μικρών κύκνων. Πρόκειται για το πλέον διάσημο Pas de Quatre, που στην κλασική του εκδοχή εκτελείται από 4 κομψές μπαλαρίνες που, φορώντας tutu, χορεύουν σεμνά σε μια γραμμή η μια δίπλα στην άλλη και ενώνουν τα χέρια τους χιαστί. Αν και διαρκεί μόνον 1,5 λεπτό, ενθουσιάζει χάρη στην λεπταίσθητη και απέριττη χορογραφία του, που συνοδεύεται από ένα υπέροχο μουσικά κομμάτι (allegro moderato). Αρκεί εδώ να πούμε ότι στην εκδοχή του Ρενάτο Τζανέλλα ερμηνεύεται από 4 άνδρες, που έχουν ντυθεί γκρουπιέρης, μπάρμαν, κηπουρός και μποξέρ (ναι με μπουρνούζι και γάντια πυγμαχίας)!!!. Ακόμα και αν κανείς το εκλάμβανε ως αστείο θα ήταν κακόγουστο.

Το ισχυρό σημείο

Στο νέο σενάριο ο κακός μάγος Ρόθμπαρτ έχει ενωθεί σε ένα πρόσωπο με την Οντίλ – μαύρο κύκνο. Στο ρόλο αυτόν, που εκτελείται από μπαλαρίνα, ο Ιταλός χορογράφος έδωσε το πιο απολαυστικό μέρος της χορογραφίας του. Δεν είναι καθόλου τυχαίο στο καλό αισθητικό αποτέλεσμα ότι στην Γ’ πράξη έχει κρατήσει, αρκετά αλλά έξυπνα διασκευασμένο, το περίφημο pas de deux του μαύρου κύκνου του Μαριούς Πετιπά. Ακόμα και στη Β’ πράξη, που για το ρόλο ο Ρενάτο Τζανέλλα έχει δική του χορογραφία, καταφέρνει να της δώσει ζωηρότητα, νεύρο και απολαυστικές φιγούρες.

Ένα νέο αστέρι γεννιέται;

Ευχάριστη έκπληξη αποτέλεσε η απόδοση του ανωτέρω ρόλου από την καινούργια μπαλαρίνα της ΕΛΣ Ελεάνα Ανδρεούδη. Ερμήνευσε με άνεση, αρμονία, πάθος, σαγήνη (ως Οντίλ) και υποκριτική που, χωρίς υπερβολή, παραπέμπει σε μεγάλες μπαλαρίνες του παγκόσμιου στερεώματος. Αξίζουν συγχαρητήρια σε αυτή την κοπέλα, που χόρευε ακόμα και με τα μάτια. Αν συνεχίσει έτσι θα αναδειχθεί σε μια από τις κορυφαίες Ελληνίδες μπαλαρίνες των επομένων ετών. Καταχειροκροτήθηκε, όσο κανείς άλλος, από το κοινό το οποίο στο τέλος, μόνον για χάρη της, ξέσπασε και σε αλαλαγμούς.

Τα υπόλοιπα στοιχεία του έργου

Τα σκηνικά του ίδιου του Ρενάτο Τζανέλλα, ήταν φτωχά (μάλλον λόγω οικονομικών δυσκολιών), αλλά έξυπνα και εκπληρούσαν το σκοπό τους.

Τα κοστούμια, σχεδιασμένα από τη Σήλια Κριθαριώτη, ήταν υψηλής αισθητικής. Επειδή, κατά το νεωτεριστικό σενάριο, οι κοπέλες που έχουν απαχθεί από τον κακό μαύρο κύκνο δεν έχουν μεταμορφωθεί όλες ακόμη σε κύκνους, η Οντέτ και οι μπαλαρίνες του corps de ballet δεν φορούσαν τα γνωστά χαριτωμένα tutu. Αυτό αφαιρεί από την αισθητική της εικόνας του συνόλου. Επίσης είναι παράδοξο το ότι οι τοπικοί χοροί χωρών εκτελούντο με κοστούμια που δεν έχουν σχέση με την αντίστοιχη χώρα. Π.χ. ο ισπανικός χορός εκτελέσθηκε από χορεύτρια μεταμφιεσμένη σε Μέριλιν Μονρόε, με ξανθιά περούκα και το λευκό σέξι φόρεμα που σηκωνόταν στη διάσημη φωτογράφηση!

Όσον αφορά στο σενάριο, ήδη έχουν γίνει αρκετές νύξεις παραπάνω. Οι αδυναμίες του έργου ξεκινούν από αυτό. Έτσι όπως είναι δομημένο αφαιρεί τη δυνατότητα να προκύψει ένα έργο, κάπως έστω, αντάξιο της κλασικής εκδοχής, η οποία καθηλώνει με τον κατανυκτικό ρομαντισμό της και την αισθητική της τελειότητα. Χάριν οικονομίας δεν θα προσθέσω άλλο σχόλιο.

Σύνοψη

Η παράσταση αφήνει ένα ψυχρό συναίσθημα, που το απαλύνει το μέρος της χορογραφίας του μαύρου κύκνου και η υπέροχη ερμηνεία του από την Ελεάνα Ανδρεούδη.

Η νεωτεριστική αναδόμηση του Ρενάτο Τζανέλλα, εκτός κάποιων σημείων, είναι αδύνατον να συγκινήσει και να ικανοποιήσει τους φίλους του μπαλέτου.

Η γνήσια Λίμνη των Κύκνων είναι κορυφαίο έργο που δεν σταματά να συγκινεί και να συναρπάζει. Οποιαδήποτε διασκευή της, που δεν έχει εντρυφήσει με σεβασμό στο πνεύμα και στην έμπνευση των δημιουργών της, είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.

 

Χρήστος Πουγκιάλης

*Ο αρθογράφος είναι μετεωρολόγος και λάτρης του μπαλέτου.